Αναδημοσίευση: ( Σφυροδρέπανο )
Το απεμπλουτισμένο πρόγραμμα του 15ου
Αν κάποιος εμπιστευόταν έναν οπαδό του «απεμπλουτισμένου» προγράμματος που ψηφίστηκε στο 15ο συνέδριο, θα πίστευε ότι υπάρχουν, από τη μια μεριά ένα καλό, σχεδόν syriza friendly πρόγραμμα που μιλάει για το ααδ μέτωπο και από την άλλη μια σεχταριστική ηγεσία μορμόνων που το καταπατά (το πρόγραμμα) και σκοπίμως δεν το πραγματοποιεί (το μέτωπο), με την άρνηση κάθε συνεργασίας και την προβολή μαξιμαλιστικών στόχων.
Ας δούμε τι ισχύει στην πραγματικότητα.
Στο τρίτο μέρος του, το πρόγραμμα του κκε μιλάει για το μέτωπο, το πρόβλημα της εξουσίας και τον χαρακτήρα της επανάστασης. Εκεί αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: το μέτωπο στην αρχική του φάση, ξεκινά σαν συσπείρωση κυρίως κοινωνικών δυνάμεων γύρω από αντιιμπεριαλιστικά αντιμονοπωλιακά αιτήματα και στόχους, από επιμέρους μέτωπα πάλης... Συνεπώς έχουμε ένα πρώτο βασικό συμπέρασμα. Η βάση της συμμαχίας που προτείνει το ααδμ είναι κοινωνική. Πώς εκφράζεται όμως σε πολιτικό επίπεδο;
Οι δυνατότητες του ααδμ για αλλαγή του πολιτικού συσχετισμού αυξάνονται, όσο αναπτύσσεται η ταξική πάλη κι η πολιτική πείρα της εργατικής τάξης κι ενισχύεται η δύναμη του κκε (...) Οι πολιτικές συνεργασίες για να σταθούν και να στερεωθούν πρέπει να στηρίζονται σε υπαρκτές κοινωνικές διεργασίες και συσπειρώσεις.
(Οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο δικές μου)
Με άλλα λόγια, ο (πρωτίστως) κοινωνικός χαρακτήρας του μετώπου, δεν αποκλείει τις πολιτικές συνεργασίες αλλά προϋποθέτει να εκφραστούν σε κοινωνικό επίπεδο, να πατάνε σε υπαρκτές κοινωνικές διεργασίες και συσπειρώσεις. Αλλιώς πρόκειται για τεχνητή συγκόλληση με συμφωνία κορυφών από τα πάνω, που μακροπρόθεσμα είναι καταδικασμένη σε πολιτική χρεοκοπία.
Όταν για παράδειγμα συγκροτήθηκε η νας το 2002 για τις αυτοδιοικητικές εκλογές, κυρίως με δυνάμεις του κκε και του δηκκι, υπήρχε ήδη μια προεργασία στο εργατικό κίνημα στα πλαίσια του παμε, που την προετοίμασε σε κοινωνικό επίπεδο. Μπορεί αυτή η συνεργασία να μην έδωσε εντυπωσιακά αποτελέσματα και να μην κράτησε σε βάθος χρόνου, αλλά επιχειρήθηκε σε σωστή και σταθερή βάση, όχι καιροσκοπικά (δηλ. οπορτουνιστικά, όπως το λέμε στη δική μας διάλεκτο).
Όποιος δηλώνει σήμερα οπαδός της ενότητας γενικά κι αφηρημένα και προωθεί μια λογική «παναριστεράς», οφείλει πρώτα να καταδείξει στο επίπεδο της κοινωνίας τις διεργασίες που την ετοιμάζουν και της παρέχουν μια στέρεα κοινωνική βάση για την συγκρότησή της, ώστε να μην έχει την κατάληξη άλλων τέτοιων εγχειρημάτων του παρελθόντος. Κι οφείλει να τις καταδείξει πρωτίστως στο εργατικό κίνημα. Εκεί δηλ που η «παναριστερή ενότητα» δίνει τη σκυτάλη στον αντιμνημονιακό χυλό και στη συνεργασία της αυτόνομης παρέμβασης με την πασκε.
Στην ίδια σελίδα το πρόγραμμα του κόμματος λέει: το κκε επιδιώκει τη συνεργασία με πολιτικές δυνάμεις που αποδέχονται την αναγκαιότητα σύγκρουσης με τον ιμπεριαλισμό και τα πολυεθνικά μονοπώλια... Αυτό το σημείο και μόνο αρκεί να εξηγήσει γιατί απορρίπτουμε την πολιτική συνεργασία με το σύριζα, πχ σε εκλογικό επίπεδο, πόσο μάλλον στα πλαίσια μιας «αριστερής κυβέρνησης».
Μήπως όμως, με βάση αυτό ακριβώς το σημείο, θα έπρεπε να επιδιώκουμε πολιτική συνεργασία πχ με τις δυνάμεις της ανταρσύα, που βρίσκονται πολιτικά πιο κοντά σ’ εμάς; Γιατί απορρίπτουμε αυτό το ενδεχόμενο;
Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση βρίσκεται στην αμέσως επόμενη παράγραφο του προγράμματος. Το κκε αντιμετωπίζει τα άλλα κόμματα, όχι μόνο με βάση τις διακηρύξεις, το πρόγραμμα και τους στόχους τους, αλλά κι από το πώς υπερασπίζονται τα ζωτικά συμφέροντα των εργαζομένων και στηρίζουν τους αγώνες τους. Πάνω σε αυτό σημείο υπάρχει προφανώς βαθύτερη διαφωνία και η πολιτική εκτίμηση ότι τα σχέδια του καθενός υπηρετούν διαφορετικές, αποκλίνουσες στρατηγικές.
Εν πάση περιπτώσει, το πρόγραμμα του κκε αναφέρει ότι αυτή η επιδιωκόμενη συνεργασία μπορεί να εκφραστεί με τη μορφή συντονισμού, συσπειρώσεων και κοινής δράσης για ορισμένα συγκεκριμένα προβλήματα. Κι η εμπειρία της κοινής δράσης θα δείχνει κατά πόσο είναι δυνατή η διεύρυνσή της, κατά πόσο μπορεί να εξελιχθεί στη συνέχεια σε πολιτική συμφωνία.
Ίσως αυτό να θυμίζει σε κάποιος συντρόφους τη λογική της ενότητας πάνω στο πρόβλημα (που μένει στις συνέπειες χωρίς να αντιμετωπίζει τις αιτίες) και να μην τους βρίσκει σύμφωνους. Προσωπικά πάντως αντιλαμβάνομαι την όποια κοινή δράση στα πλαίσια της λογικής που περιγράφει το γνωστό τσιτάτο του λένιν: μαζί να χτυπάμε, χωριστά να βαδίζουμε. Και θεωρώ ένα καλό αντίστοιχο παράδειγμα τέτοιας δράσης την περίπτωση της χαλυβουργίας και της αλληλεγγύης στον ηρωικό αγώνα των απεργών, όπου φάνηκαν τόσο οι δυνατότητές της, όσο και τα όρια ή οι περιορισμοί της (πχ μετά την επίσκεψη της χρυσής αυγής έξω από το εργοστάσιο και τις αντιδράσεις κάποιων χώρων που την χρέωσαν στο παμε).
Σε κάθε περίπτωση, τα πολιτικά κόμματα που συμμάχησαν πχ με το κκε για τη συγκρότηση του εαμ, δεν είχαν πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια από αυτήν που έχουν σήμερα κάποιες οργανώσεις του εξωκοινοβουλίου. Και δε θεωρώ απίθανο ένα κομμάτι αυτού του χώρου να συμμαχήσει μελλοντικά με το κόμμα για τη συγκρότηση ενός άλλου μετώπου. Αρκεί να μη λησμονούμε πως αυτό είναι το τελευταίο, το λιγότερο σημαντικό βήμα κι ότι αυτό που προέχει είναι η δουλειά μες στις μάζες κι η οργάνωση του λαού, που ήταν κι η βασική δύναμη, η ψυχή του εαμ, εκείνη την εποχή.
Δεύτερο ζήτημα: μήπως είναι σεχταρισμός να προβάλλουμε σε πρώτο πλάνο το στρατηγικό στόχο της λαϊκής εξουσίας, αντί για κάποια άμεσα μεταβατικά αιτήματα; Ας ανατρέξουμε στην ίδια πηγή.
Στη σελίδα 31 το πρόγραμμα του κκε λέει για το πλαίσιο πάλης του μετώπου ότι δε μπορεί να είναι οποιοδήποτε ελάχιστο προγραμματικό πλαίσιο, πολύ περισσότερο δε μπορεί να αποτελεί πλαίσιο διαχείρισης της κρίσης του συστήματος.
Στη σελίδα 27 αναφέρει ότι σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια ο αγώνας αυτός (η ααδ γραμμή πάλης) συνδέεται περισσότερο κι εντάσσεται οργανικά στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού.
Ενώ λίγο πιο κάτω συμπληρώνει ότι το κκε παράλληλα με τη δουλειά που κάνει για την ανάπτυξη του μετώπου, διατηρεί την (πολιτική, ιδεολογική, οργανωτική) αυτοτέλειά του και θεωρεί άμεσο, πρακτικό καθήκον να εκθέτει ανοιχτά στο λαό το πρόγραμμά του, να προβάλλει την αναγκαιότητα κι επικαιρότητα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, να δουλεύει ενεργά για την κατανόησή τους.
Κάποιοι θεωρούν το τελευταίο εκλογικό αποτέλεσμα ως αδιάψευστο κριτήριο για την αποτυχία της τακτικής και των επιλογών του κκε. Στην ίδια σελίδα ωστόσο (27) το πρόγραμμα λέει χαρακτηριστικά ότι η ωρίμανση των προϋποθέσεων για τη σοσιαλιστική, επαναστατική αλλαγή δε θα είναι έργο μιας πράξης, αλλά αποτέλεσμα μιας διαδικασίας με ανοδικές και καθοδικές στιγμές και φάσεις, στροφές και καμπές οι οποίες θα καθορίζονται από... (κι αναλύει μια σειρά παραμέτρους, σχετικές με τον υποκειμενικό παράγοντα).
Αξίζει να σημειώσουμε ακροθιγώς και κάτι ακόμα, σχετικά με το περιβόητο ζήτημα της εξάρτησης. Το πρόγραμμα του κόμματος κάνει λόγο για ενδιάμεση κι εξαρτημένη θέση της ελλάδας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, ενώ εισαγωγικά επισημαίνει ότι ιστορικά το κκε συνέδεε την πάλη για σοσιαλισμό με την πάλη για εθνική ανεξαρτησία και δημοκρατία, για μια ελλάδα ανεξάρτητη από ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς.
Ωστόσο στην πρώτη κιόλας παράγραφο του τρίτου μέρους γίνεται αναφορά στις εσωτερικές εξελίξεις και την αλλαγή θέσης της χώρας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, που συνέβαλαν στην περαιτέρω ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισμό. Κι αμέσως παραπάνω σημειώνει: ο ελληνικός λαός θα απαλλαγεί από τα δεσμά και τις συνέπειες της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, όταν η εργατική τάξη με τους συμμάχους της πραγματοποιήσει τη σοσιαλιστική επανάσταση και προχωρήσει στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Τότε, και όχι σε κάποιο ενδιάμεσο στάδιο, πριν από αυτήν.
Εν κατακλείδι, δε γνωρίζω αν το επόμενο συνέδριο του κκε θα είναι προγραμματικό κι αν θα ψηφίσει καινούριο πρόγραμμα (αν ναι, χρειάζεται κι η σχετική τεκμηρίωση: σε ποια σημεία θα αλλάξει και για ποιο λόγο). Αλλά το ισχύον πρόγραμμα, ακόμα και στην... απεμπλουτισμένη του μορφή, παρέχει μια πολύ σαφή και στέρεα βάση, ώστε να μην το (παρ)ερμηνεύουν κατά το δοκούν, για να το φέρουν στα μέτρα τους, οι κάθε λογής φανατικοί «υποστηρικτές» του.
Το απεμπλουτισμένο πρόγραμμα του 15ου
Αν κάποιος εμπιστευόταν έναν οπαδό του «απεμπλουτισμένου» προγράμματος που ψηφίστηκε στο 15ο συνέδριο, θα πίστευε ότι υπάρχουν, από τη μια μεριά ένα καλό, σχεδόν syriza friendly πρόγραμμα που μιλάει για το ααδ μέτωπο και από την άλλη μια σεχταριστική ηγεσία μορμόνων που το καταπατά (το πρόγραμμα) και σκοπίμως δεν το πραγματοποιεί (το μέτωπο), με την άρνηση κάθε συνεργασίας και την προβολή μαξιμαλιστικών στόχων.
Ας δούμε τι ισχύει στην πραγματικότητα.
Στο τρίτο μέρος του, το πρόγραμμα του κκε μιλάει για το μέτωπο, το πρόβλημα της εξουσίας και τον χαρακτήρα της επανάστασης. Εκεί αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: το μέτωπο στην αρχική του φάση, ξεκινά σαν συσπείρωση κυρίως κοινωνικών δυνάμεων γύρω από αντιιμπεριαλιστικά αντιμονοπωλιακά αιτήματα και στόχους, από επιμέρους μέτωπα πάλης... Συνεπώς έχουμε ένα πρώτο βασικό συμπέρασμα. Η βάση της συμμαχίας που προτείνει το ααδμ είναι κοινωνική. Πώς εκφράζεται όμως σε πολιτικό επίπεδο;
Οι δυνατότητες του ααδμ για αλλαγή του πολιτικού συσχετισμού αυξάνονται, όσο αναπτύσσεται η ταξική πάλη κι η πολιτική πείρα της εργατικής τάξης κι ενισχύεται η δύναμη του κκε (...) Οι πολιτικές συνεργασίες για να σταθούν και να στερεωθούν πρέπει να στηρίζονται σε υπαρκτές κοινωνικές διεργασίες και συσπειρώσεις.
(Οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο δικές μου)
Με άλλα λόγια, ο (πρωτίστως) κοινωνικός χαρακτήρας του μετώπου, δεν αποκλείει τις πολιτικές συνεργασίες αλλά προϋποθέτει να εκφραστούν σε κοινωνικό επίπεδο, να πατάνε σε υπαρκτές κοινωνικές διεργασίες και συσπειρώσεις. Αλλιώς πρόκειται για τεχνητή συγκόλληση με συμφωνία κορυφών από τα πάνω, που μακροπρόθεσμα είναι καταδικασμένη σε πολιτική χρεοκοπία.
Όταν για παράδειγμα συγκροτήθηκε η νας το 2002 για τις αυτοδιοικητικές εκλογές, κυρίως με δυνάμεις του κκε και του δηκκι, υπήρχε ήδη μια προεργασία στο εργατικό κίνημα στα πλαίσια του παμε, που την προετοίμασε σε κοινωνικό επίπεδο. Μπορεί αυτή η συνεργασία να μην έδωσε εντυπωσιακά αποτελέσματα και να μην κράτησε σε βάθος χρόνου, αλλά επιχειρήθηκε σε σωστή και σταθερή βάση, όχι καιροσκοπικά (δηλ. οπορτουνιστικά, όπως το λέμε στη δική μας διάλεκτο).
Όποιος δηλώνει σήμερα οπαδός της ενότητας γενικά κι αφηρημένα και προωθεί μια λογική «παναριστεράς», οφείλει πρώτα να καταδείξει στο επίπεδο της κοινωνίας τις διεργασίες που την ετοιμάζουν και της παρέχουν μια στέρεα κοινωνική βάση για την συγκρότησή της, ώστε να μην έχει την κατάληξη άλλων τέτοιων εγχειρημάτων του παρελθόντος. Κι οφείλει να τις καταδείξει πρωτίστως στο εργατικό κίνημα. Εκεί δηλ που η «παναριστερή ενότητα» δίνει τη σκυτάλη στον αντιμνημονιακό χυλό και στη συνεργασία της αυτόνομης παρέμβασης με την πασκε.
Στην ίδια σελίδα το πρόγραμμα του κόμματος λέει: το κκε επιδιώκει τη συνεργασία με πολιτικές δυνάμεις που αποδέχονται την αναγκαιότητα σύγκρουσης με τον ιμπεριαλισμό και τα πολυεθνικά μονοπώλια... Αυτό το σημείο και μόνο αρκεί να εξηγήσει γιατί απορρίπτουμε την πολιτική συνεργασία με το σύριζα, πχ σε εκλογικό επίπεδο, πόσο μάλλον στα πλαίσια μιας «αριστερής κυβέρνησης».
Μήπως όμως, με βάση αυτό ακριβώς το σημείο, θα έπρεπε να επιδιώκουμε πολιτική συνεργασία πχ με τις δυνάμεις της ανταρσύα, που βρίσκονται πολιτικά πιο κοντά σ’ εμάς; Γιατί απορρίπτουμε αυτό το ενδεχόμενο;
Κατά τη γνώμη μου, η απάντηση βρίσκεται στην αμέσως επόμενη παράγραφο του προγράμματος. Το κκε αντιμετωπίζει τα άλλα κόμματα, όχι μόνο με βάση τις διακηρύξεις, το πρόγραμμα και τους στόχους τους, αλλά κι από το πώς υπερασπίζονται τα ζωτικά συμφέροντα των εργαζομένων και στηρίζουν τους αγώνες τους. Πάνω σε αυτό σημείο υπάρχει προφανώς βαθύτερη διαφωνία και η πολιτική εκτίμηση ότι τα σχέδια του καθενός υπηρετούν διαφορετικές, αποκλίνουσες στρατηγικές.
Εν πάση περιπτώσει, το πρόγραμμα του κκε αναφέρει ότι αυτή η επιδιωκόμενη συνεργασία μπορεί να εκφραστεί με τη μορφή συντονισμού, συσπειρώσεων και κοινής δράσης για ορισμένα συγκεκριμένα προβλήματα. Κι η εμπειρία της κοινής δράσης θα δείχνει κατά πόσο είναι δυνατή η διεύρυνσή της, κατά πόσο μπορεί να εξελιχθεί στη συνέχεια σε πολιτική συμφωνία.
Ίσως αυτό να θυμίζει σε κάποιος συντρόφους τη λογική της ενότητας πάνω στο πρόβλημα (που μένει στις συνέπειες χωρίς να αντιμετωπίζει τις αιτίες) και να μην τους βρίσκει σύμφωνους. Προσωπικά πάντως αντιλαμβάνομαι την όποια κοινή δράση στα πλαίσια της λογικής που περιγράφει το γνωστό τσιτάτο του λένιν: μαζί να χτυπάμε, χωριστά να βαδίζουμε. Και θεωρώ ένα καλό αντίστοιχο παράδειγμα τέτοιας δράσης την περίπτωση της χαλυβουργίας και της αλληλεγγύης στον ηρωικό αγώνα των απεργών, όπου φάνηκαν τόσο οι δυνατότητές της, όσο και τα όρια ή οι περιορισμοί της (πχ μετά την επίσκεψη της χρυσής αυγής έξω από το εργοστάσιο και τις αντιδράσεις κάποιων χώρων που την χρέωσαν στο παμε).
Σε κάθε περίπτωση, τα πολιτικά κόμματα που συμμάχησαν πχ με το κκε για τη συγκρότηση του εαμ, δεν είχαν πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια από αυτήν που έχουν σήμερα κάποιες οργανώσεις του εξωκοινοβουλίου. Και δε θεωρώ απίθανο ένα κομμάτι αυτού του χώρου να συμμαχήσει μελλοντικά με το κόμμα για τη συγκρότηση ενός άλλου μετώπου. Αρκεί να μη λησμονούμε πως αυτό είναι το τελευταίο, το λιγότερο σημαντικό βήμα κι ότι αυτό που προέχει είναι η δουλειά μες στις μάζες κι η οργάνωση του λαού, που ήταν κι η βασική δύναμη, η ψυχή του εαμ, εκείνη την εποχή.
Δεύτερο ζήτημα: μήπως είναι σεχταρισμός να προβάλλουμε σε πρώτο πλάνο το στρατηγικό στόχο της λαϊκής εξουσίας, αντί για κάποια άμεσα μεταβατικά αιτήματα; Ας ανατρέξουμε στην ίδια πηγή.
Στη σελίδα 31 το πρόγραμμα του κκε λέει για το πλαίσιο πάλης του μετώπου ότι δε μπορεί να είναι οποιοδήποτε ελάχιστο προγραμματικό πλαίσιο, πολύ περισσότερο δε μπορεί να αποτελεί πλαίσιο διαχείρισης της κρίσης του συστήματος.
Στη σελίδα 27 αναφέρει ότι σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια ο αγώνας αυτός (η ααδ γραμμή πάλης) συνδέεται περισσότερο κι εντάσσεται οργανικά στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού.
Ενώ λίγο πιο κάτω συμπληρώνει ότι το κκε παράλληλα με τη δουλειά που κάνει για την ανάπτυξη του μετώπου, διατηρεί την (πολιτική, ιδεολογική, οργανωτική) αυτοτέλειά του και θεωρεί άμεσο, πρακτικό καθήκον να εκθέτει ανοιχτά στο λαό το πρόγραμμά του, να προβάλλει την αναγκαιότητα κι επικαιρότητα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού, να δουλεύει ενεργά για την κατανόησή τους.
Κάποιοι θεωρούν το τελευταίο εκλογικό αποτέλεσμα ως αδιάψευστο κριτήριο για την αποτυχία της τακτικής και των επιλογών του κκε. Στην ίδια σελίδα ωστόσο (27) το πρόγραμμα λέει χαρακτηριστικά ότι η ωρίμανση των προϋποθέσεων για τη σοσιαλιστική, επαναστατική αλλαγή δε θα είναι έργο μιας πράξης, αλλά αποτέλεσμα μιας διαδικασίας με ανοδικές και καθοδικές στιγμές και φάσεις, στροφές και καμπές οι οποίες θα καθορίζονται από... (κι αναλύει μια σειρά παραμέτρους, σχετικές με τον υποκειμενικό παράγοντα).
Αξίζει να σημειώσουμε ακροθιγώς και κάτι ακόμα, σχετικά με το περιβόητο ζήτημα της εξάρτησης. Το πρόγραμμα του κόμματος κάνει λόγο για ενδιάμεση κι εξαρτημένη θέση της ελλάδας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, ενώ εισαγωγικά επισημαίνει ότι ιστορικά το κκε συνέδεε την πάλη για σοσιαλισμό με την πάλη για εθνική ανεξαρτησία και δημοκρατία, για μια ελλάδα ανεξάρτητη από ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς.
Ωστόσο στην πρώτη κιόλας παράγραφο του τρίτου μέρους γίνεται αναφορά στις εσωτερικές εξελίξεις και την αλλαγή θέσης της χώρας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, που συνέβαλαν στην περαιτέρω ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισμό. Κι αμέσως παραπάνω σημειώνει: ο ελληνικός λαός θα απαλλαγεί από τα δεσμά και τις συνέπειες της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, όταν η εργατική τάξη με τους συμμάχους της πραγματοποιήσει τη σοσιαλιστική επανάσταση και προχωρήσει στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Τότε, και όχι σε κάποιο ενδιάμεσο στάδιο, πριν από αυτήν.
Εν κατακλείδι, δε γνωρίζω αν το επόμενο συνέδριο του κκε θα είναι προγραμματικό κι αν θα ψηφίσει καινούριο πρόγραμμα (αν ναι, χρειάζεται κι η σχετική τεκμηρίωση: σε ποια σημεία θα αλλάξει και για ποιο λόγο). Αλλά το ισχύον πρόγραμμα, ακόμα και στην... απεμπλουτισμένη του μορφή, παρέχει μια πολύ σαφή και στέρεα βάση, ώστε να μην το (παρ)ερμηνεύουν κατά το δοκούν, για να το φέρουν στα μέτρα τους, οι κάθε λογής φανατικοί «υποστηρικτές» του.
