μια ανάγνωση κομματιών του έργου υπό το φως της συγκυρίας
Εάν επιχειρήσουμε να τεκμηριώσουμε την επικαιρότητα της μπροσούρας του Λένιν "αριστερισμός, η παιδική αρρώστια του κομμουνισμού", θα κληθούμε να εξηγήσουμε κάτι φαινομενικά παράδοξο. Πώς είναι ένα δυνατόν ένα έργο που γράφτηκε 90 χρόνια πριν, στα πρώτα βήματα της κομιντέρν και του κομμουνιστικού κινήματος, για τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της εποχής, να διατηρεί σήμερα στο ακέραιο τη σημασία του, σε μια εντελώς διαφορετική εποχή, που τα ΚΚ έχουν διανύσει μια πορεία σχεδόν εκατό χρόνων κι έχουν οπλιστεί με την πείρα (θετική κι αρνητική) του εικοστού αιώνα.
Η απάντηση είναι κάπως σύνθετη. Αφενός τα ΚΚ έπρεπε να ξεκινήσουν από το μηδέν, να καθαρίσουν τη δεξιά ρεβιζιονιστική σκουριά της περεστρόικα και των προκατόχων της. Κι όπως είναι κάθε αρχή και δύσκολη, έπρεπε να περάσουν από τις ίδιες επώδυνες φάσεις και τους πόνους του τοκετού ενός νέου ξεκινήματος, να λυγίσουν πολλές φορές το κλαδί από την ανάποδη, από υπερβάλλοντα ζήλο, και να φτάσουν στα ίδια βασικά συμπεράσματα μέσα από τη δική τους πείρα, χωρίς να τα επαναλαμβάνουν μηχανικά.
Αφετέρου πολλοί σύντροφοι, με τη στενή κι ευρύτερη έννοια, «απελευθερωμένοι» από τις σιδερένιες νομοτέλειες που «κατέρρευσαν», ένιωθαν πλέον την ανάγκη να ξεσκάσουν, να παλιμπαιδίσουν, χωρίς σκληρές κομματικές δεσμεύσεις, και τη ρουτίνα της πειθαρχίας, φλερτάροντας με όλες τις ασθένειες της ηλικίας: απόρριψη της πρωτοπορίας, της πειθαρχίας, του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, κτλ. Τάχθηκαν δηλαδή με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τη βασική ιδέα του κοκκινο-πράσινου ντάνι, ότι ο αριστερισμός είναι το φάρμακο στη γεροντική ασθένεια του κομμουνισμού.
Αφετρίτου, που λέει κι ένας παλιός αναγνώστης, γιατί οι φορείς της σύγχρονης σκουριάς τσιτάρουν αποσπάσματα από αυτήν τη μπροσούρα κι αναμασάνε δανεικά επιχειρήματα, ξεκομμένα από τα συμφραζόμενα, για να δικαιολογήσουν στο όνομα της τακτικής ευελιξίας τη δική τους οσφυοκαμψία, όπως έλεγε παλιά στο εκμέκ παγωτό ο Σπύρος Παπαδόπουλος, πριν γίνει ο ίδιος οσφυοκάμπτης.
Πρόκειται για τη γνωστή επιλεκτική κι αφηρημένη επίκληση στο Λένιν, προκειμένου να τον φέρουν στα μέτρα τους, αφαιρώντας του κάθε ζωντανό περιεχόμενο. Λένε ότι ο Λένιν συνεργάστηκε με τους μενσεβίκους και τους εσέρους, ενώ είναι γνωστό για παράδειγμα ότι οι μπολσεβίκοι ήταν ενάντιοι σε μια αφηρημένη ενότητα των «σοβιετικών κομμάτων» (δηλαδή των κομμάτων που εκπροσωπούνταν στα σοβιέτ εργατών κι αγροτών) κι αρνήθηκαν να μπουν στη στρούγκα της προσωρινής κυβέρνησης του Κερένσκι, τραβώντας μόνοι τους (μαζί με ένα κομμάτι των αριστερών εσέρων) στην επανάσταση του Οκτώβρη ενάντια σε αυτήν την κυβέρνηση.
Λένε ότι ο Λένιν έκανε επανάσταση με άμεσα συνθήματα για γη, ψωμί κι ειρήνη. Ξεχνάνε όμως ότι ήδη με τις θέσεις του Απρίλη είχε ρίξει συνάμα προς ζύμωση στις μάζες το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ». Λένε πως ο Λένιν διέθετε τακτική ευελιξία και έκανε τακτικούς συμβιβασμούς. Δε λένε όμως πως ήταν ταυτόχρονα ιδεολογικά αδιάλλακτος προς τους πολιτικούς του αντιπάλους και μόνο σε αυτή τη βάση μπορεί να γίνει πλατιά μετωπική πολιτική με τακτικές συμμαχίες και συμβιβασμούς που υπηρετούν τον τελικό σκοπό των κομμουνιστών.
Το γενικότερο βασικό δίδαγμα του «αριστερισμού» και της πολιτικής του Λένιν είναι η συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης. Ούτε «ναι» γενικά στους συμβιβασμούς, ούτε και «όχι» από θέση αρχής. Ούτε φετιχισμός της ενότητας (στην πορεία προς το βάλτο, όπως έλεγε σε ένα άλλο του κείμενο), ούτε σώνει και καλά το αντίθετο. Αυτό παραμένει ανοιχτό, ανάλογα με την ανάλυση των συνθηκών και της συγκυρίας.
Πολλοί μνημονεύουν τον αριστερισμό και τις βασικές θέσεις του για να τις στρέψουν εναντίον του σύγχρονου κουκουέ και της «αριστερίστικης, σεχταριστικής στροφής της ηγεσίας του». Ποιες είναι οι θέσεις αυτές; Ότι οι κομμουνιστές πρέπει να συμμετέχουν στις εκλογές για το αστικό κοινοβούλιο και να δρουν ακόμα και στα πιο αντιδραστικά συνδικάτα, για να πάρουν τις μάζες με το μέρος τους, κάνοντας τους απαραίτητους τακτικούς συμβιβασμούς.
Για το μεν πρώτο δεν έχουν να πούνε πολλά, αλλά είναι εντυπωσιακό ότι η κατά καιρούς κριτική στο κουκουέ μπορεί να συμπεριλάβει τα πάντα: από τις κατηγορίες για κοινοβουλευτικό κρετινισμό και υποταγή στην αστική νομιμότητα, ή για περιφρούρηση της βουλής στις 20 Οκτώβρη, μέχρι τη στάση του στο θέμα της αριστερής κυβέρνησης που προτείνει ο σύριζα και του "ειρηνικού, κοινοβουλευτικού δρόμου προς το σοσιαλισμό", ή την αποχή στις εκλογές του 46’.
Σχετικά με το δεύτερο κάποιοι λένε ότι το κουκουέ διασπά το εργατικό κίνημα, και φτιάχνει τα δικά του κόκκινα συνδικάτα με το ΠΑΜΕ, ελπίζοντας ότι θα έχουν απέναντί τους λοβοτομημένους συνομιλητές, που θα αγνοούν πλήρως την πραγματικότητα και θα ‘ναι πρόθυμοι να πιστέψουν τα πάντα. Η λογική του ΠΑΜΕ είναι να ενισχυθεί το ταξικό ρεύμα και να απομονωθούν οι ξεπουλημένες ηγεσίες, δρώντας μέσα στα συνδικάτα, χωρίς να φτάνει ως τον οργανωτικό διαχωρισμού από τη ΓΣΕΕ.
Σε κάθε περίπτωση βέβαια η βασική λογική του Λένιν και το πνεύμα του αριστερισμού, παραμένει η ευελιξία και η συγκεκριμένη ανάλυση. Αν ήταν να παίρναμε αυτούσιες τις επισημάνσεις του Λένιν και τις μεταφέραμε μηχανιστικά σε άλλες περιόδους, μπορεί να βρίσκαμε σωστή πχ την πολιτική ουράς της εδα στην ένωση κέντρου ή μια συνεργασία με το ΠΑΣΟΚ, για να κερδίσουμε την εργατική του βάση –όπως περίπου νομίζει ότι κάνει ένα κομμάτι του σύγχρονου τροτσκισμού στην Ελλάδα, όταν παίρνει θέση χειροκροτητή κάτω από την εξέδρα της ΓΣΕΕ στις απεργιακές συγκεντρώσεις.
Όποιος πάντως διαβάσει σήμερα τον αριστερισμό, μπορεί να βρει μερικά πολύ ενδιαφέροντα σημεία που έχουν σχεδόν ξεχαστεί και περιπέσει στο σκοτάδι της επιλεκτικής άγνοιας.
Ήδη στο πρώτο κεφάλαιο πχ ο Λένιν λέει πως ενώ αρχικά πίστευαν ότι η προλεταριακή επανάσταση στις προηγμένες δυτικές χώρες θα έμοιαζε ελάχιστα με το νικηφόρο οκτώβρη στην καθυστερημένη Ρωσία, η ρωσική επανάσταση έχει βασικά και δευτερεύοντα χαρακτηριστικά με διεθνή σημασία και ιστορική αναγκαιότητα να επαναληφθούν σε διεθνή κλίμακα. Και το πιο βασικό χαρακτηριστικό της ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου, βασισμένη στην απόλυτη συγκεντροποίηση και την αυστηρή πειθαρχία. Αυτά ακριβώς δηλ. που ήρθε μισό αιώνα αργότερα να αναιρέσει ο ευρωκομμουνισμός στο όνομα των διαφορετικών συνθηκών στην προηγμένη δύση, των εθνικών ιδιαιτεροτήτων και του «εθνικού δρόμου» κάθε χώρας προς το σοσιαλισμό.
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Λένιν λέει ότι η μικρή παραγωγή γεννά αδιάκοπα, αυθόρμητα και σε μαζική κλίμακα τον καπιταλισμό και την αστική τάξη (σε πλήρη αντίθεση με όσα πρεσβεύει ο μικροαστικός σοσιαλισμός του αναρχικού Προυντόν κι άλλων δυνάμεων που απεχθάνονται το συγκεντρωτισμό, τον κεντρικό σχεδιασμό και την κολεκτιβοποίηση) και εξηγεί ότι η αντίσταση της αστικής τάξης δεκαπλασιάζεται μετά την ανατροπή της κι ότι η ισχύς της βασίζεται η δύναμη της συνήθειας και της μικρής παραγωγής –κι αυτήν ακριβώς καλείται να αντιμετωπίσει η δικτατορία του προλεταριάτου.
Εδώ έχουμε συμπυκνωμένες μερικές πολύ σημαντικές ιδέες. Καταρχάς ο Λένιν υποστηρίζει ότι η αντίσταση της αστικής τάξης πολλαπλασιάζεται μετά την ανατροπή της, δηλαδή μετά την επανάσταση. Και δεν πρόκειται για τη γνωστή φράση του Στάλιν, ότι «η ταξική πάλη οξύνεται στο σοσιαλισμό», που κάνει πολλούς να εξοργίζονται βλέποντας το (μικροαστικά κατά βάση) όνειρό μιας λίγο-πολύ γρήγορης απονέκρωσης να απομακρύνεται, αλλά για την παραδοχή του ίδιου του Βλαδίμηρου, του ηγέτη της επανάστασης.
Ο οποίος αμέσως μετά εξηγεί από πού προέρχεται η δύναμη αυτής της αντίστασης. Δε βρίσκεται μόνο στη δύναμη του διεθνούς κεφαλαίου και των διεθνών δεσμών της αστικής τάξης, αλλά και στη δύναμη της συνήθειας και της μικρής παραγωγής (που όπως είδαμε γεννά αδιάκοπα και σε μαζική κλίμακα τον καπιταλισμό). Για αυτούς τους λόγους χρειάζεται επίμονος και μακρόχρονος πόλεμος και καθίσταται αναγκαία η δικτατορία του προλεταριάτου.
Η δικτατορία του προλεταριάτου παύει να είναι αναγκαία μόνο με την κατάργηση των υπολειμμάτων του καπιταλισμού. Τα υπολείμματα αυτά όμως δεν πρέπει να τα προσωποποιούμε μόνο στην αστική τάξη και τους καπιταλιστές ως βιολογική υπόσταση, αλλά να τα εντοπίζουμε στη σφαίρα της παραγωγής, στη συνήθεια, στη μικρή παραγωγή, σε όλα τα στοιχεία που τα αναγεννάν αυθόρμητα κι αδιάκοπα.
Με άλλα λόγια το εργατικό κράτος, δηλ η δικτατορία του προλεταριάτου, συνεχίζει να υπάρχει στο σοσιαλισμό όχι μόνο εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης και των δεσμών της ντόπιας αστικής τάξης με το κεφάλαιο διεθνώς, όχι μόνο ως ειδικός μηχανισμός καταπίεσης των υπολειμμάτων των παλιών εκμεταλλευτριών τάξεων, αλλά και για να διευθύνει την παραγωγή, να πολεμήσει τα στοιχεία που αναγεννάν τον καπιταλισμό και να καλλιεργήσει, να βοηθήσει να ωριμάσουν τα κομμουνιστικά χαρακτηριστικά, η μεγάλη συγκεντρωμένη παραγωγή κι ο κοινωνικός χαρακτήρας των παραγωγικών μέσων, που επιτρέπει την ουσιαστική κοινωνικοποίησή τους.
Αυτός ο δρόμος δε θα είναι σύντομος, ούτε στρωμένος με ροδοπέταλα, όπως φαντάζονταν αυτοί που κατέκριναν τη σοβιετική ένωση για το σοβιετικό κράτος που δεν απονεκρωνόταν, αλλά υποχρεωτικά μακρύς και δύσκολος, όπως μας λέει ο Βλαδίμηρος.
Στο επόμενο κεφάλαιο μέσα από μια σύντομη επισκόπηση των πιο σημαντικών σταθμών της πορείας και διαμόρφωσης του μπολσεβικισμού ως πολιτικό ρεύμα, ο Λένιν καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: ο μπολσεβικισμός αναπτύχθηκε, δυνάμωσε κι ατσαλώθηκε πρώτα και κύρια στην πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό. Αυτός ήταν και παραμένει σήμερα ο κυριότερος εχθρός μες στο εργατικό κίνημα.
Αυτά λοιπόν δεν τα λέει η κομιντέρν της περιόδου του σοσιαλφασισμού, ούτε κάποιος σεχταριστής. Ο Λένιν θεωρεί απαραίτητο όρο διαμόρφωσης ενός συνεπούς πολιτικού ρεύματος την πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό και θεωρεί τον τελευταίο τον κυριότερο εχθρό των μπολσεβίκων όχι γενικά αλλά μες στο εργατικό κίνημα. Ενώ σε επόμενο κεφάλαιο χαρακτηρίζει τους ηγέτες του «εντολοδόχους της τάξης των καπιταλιστών» και «πράκτορες της αστικής τάξης μες στο εργατικό κίνημα». Και αυτά σε μια μπροσούρα που έχει βασικό της αντικείμενο τον αριστερισμό, που ο Λένιν τον θεωρεί ως ένα είδος τιμωρίας του εργατικού κινήματος για τα οπορτουνιστικά αμαρτήματα του παρελθόντος (και τα δύο αυτά εκτρώματα αλληλοσυμπληρώνονταν).
Η μικροαστική επαναστατικότητα που μοιάζει με τον αναρχισμό ή κάτι δανείστηκε από αυτόν είναι ο άλλος εχθρός του μπολσεβικισμού στο εργατικό κίνημα κι η πάλη εναντίον του συντέλεσε κι αυτή στη διαμόρφωση του ως πολιτικό ρεύμα. Αυτό όμως θα ήταν το θέμα μιας άλλης ανάρτησης.
Αντί επιλόγου σε αυτό το κείμενο, η κε του μπλοκ παραθέτει τρία ακόμα αποσπάσματα από τον «αριστερισμό», που προσφέρονται για ενδιαφέροντες συνειρμούς.
-Τη νικηφόρα πάλη ενάντια στην κοινοβουλευτική (στην πραγματικότητα) αστική δημοκρατία και τους μενσεβίκους, οι μπολσεβίκοι την άρχισαν πολύ προσεκτικά και την προετοίμασαν κατά τρόπο κάθε άλλο παρά απλό. Στην αρχή δεν καλούσαμε τις μάζες να ανατρέψουν την κυβέρνηση (...), δεν κηρύσσαμε την αποχή από το αστικό κοινοβούλιο, αλλά λέγαμε επίσημα εξ ονόματος του κόμματος ότι μια αστική δημοκρατία με συντακτική είναι καλύτερη από μια αστική δημοκρατία χωρίς αυτήν, και η «εργατοαγροτική» σοβιετική δημοκρατία είναι καλύτερη από κάθε αστική, κοινοβουλευτική δημοκρατία. Χωρίς μια τέτοια προσεκτική και μακρόχρονη προετοιμασία δε θα μπορούσαμε να πετύχουμε τη νίκη του οκτώβρη, ούτε να τη διατηρήσουμε.
Κι εγώ με τη σειρά μου θα πρόσθετα ότι αν δε βάζουμε το δεύτερο σκέλος και μένουμε στη λογική του μικρότερου κακού, δεν πρόκειται ποτέ να πλησιάσουμε σε μια τέτοια νίκη, πόσο μάλλον να την πετύχουμε και να τη διατηρήσουμε.
-Ακριβώς εδώ βλέπουμε πως οι «αριστεροί» δε μπορούν να σκεφτούν, δε μπορούν να φερθούν σαν κόμμα της τάξης, σαν κόμμα των μαζών. Έχετε υποχρέωση να μην κατεβαίνετε ως το επίπεδο των μαζών, ως το επίπεδο των καθυστερημένων στρωμάτων της τάξης. Έχετε υποχρέωση να τους λέτε την πικρή αλήθεια. Τις αστικοδημοκρατικές τους προλήψεις να τις λέτε προλήψεις. Αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Ταυτόχρονα όμως έχετε και την υποχρέωση να παρακολουθείτε νηφάλια την πραγματική κατάσταση συνειδητότητας ακριβώς όλης της τάξης κι όχι της πρωτοπορίας της.
Οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.
-Φινάλε με ένα κομμάτι που θα μπορούσε να είναι αυτούσιο η σημερινή περιγραφή κάποιων τάσεων της ελληνικής κοινωνίας.
Για τους μαρξιστές θεωρητικά είναι πέρα για πέρα διαπιστωμένο –κι η πείρα των επαναστάσεων και των κινημάτων το έχει επιβεβαιώσει απόλυτα- ότι ο μικροϊδιοκτήτης, ο μικρονοικοκύρης που στον καπιταλισμό υφίσταται μια μόνιμη καταπίεση και πολύ συχνά δοκιμάζει μια απότομη και γρήγορη χειροτέρευση της ζωής του και καταστροφή, περνά εύκολα σε άκρα επαναστατικότητα, δεν είναι όμως ικανός να δείξει αντοχή, οργανωτικό πνεύμα, πειθαρχία και σταθερότητα. Ο μανιασμένος από τις φρικωδίες του καπιταλισμού μικροαστός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, που όπως κι ο αναρχισμός χαρακτηρίζει όλες τις καπιταλιστικές χώρες. Η αστάθεια μιας τέτοιας επαναστατικότητας, η στειρότητά της, η ιδιότητά της να μετατρέπεται γρήγορα σε υποταγή, σε απάθεια, σε φαντασιοπληξία, ακόμα και σε μανιασμένο ενθουσιασμό για το ένα ή το άλλο αστικό ρεύμα της «μόδας», όλα αυτά είναι πασίγνωστα.
